Piotr Obrączka
Z Bytomia w świat. O księdzu Grzegorzu Gerwazym Gorczyckim
Grzegorz Gerwazy Gorczycki to niewątpliwie najsławniejszy człowiek urodzony w tym mieście.
Wszystkie encyklopedie, zarówno polskie jak i obce, szczególnie niemieckie, informują, że Gorczycki, najwybitniejszy kompozytor późnego okresu polskiego baroku, urodził się w Bytomiu lub we wsi Rozbark pod Bytomiem.
Nie dochowała się żadna podobizna Gorczyckiego, nie znamy nawet daty jego narodzin: różne źródła podają okres między 1664 a 1667 rokiem. Daty urodzin nie można ustalić, bowiem w 1676 roku pożar strawił księgi chrztów jedynej wówczas parafii bytomskiej - Wniebowzięcia NMP.
Rodzice przyszłego kompozytora - Anna i Adam Gorczyca - byli wolnymi kmieciami, właścicielami największego i najbogatszego folwarku we wsi Rozbark; ojciec pełnił tu w roku 1696 funkcję sołtysa. Zmiana nazwiska Grzegorza Gerwazego z Gorczyca na Gorczycki nastąpiła - zgodnie z powszechnie wówczas panującym zwyczajem, zwłaszcza wśród duchowieństwa - w momencie przyjęcia święceń kapłańskich (w 1692 roku).
Gorczycki był prawdziwym Europejczykiem, wszechstronnie wykształconym. Bytom znajdował się wówczas we władaniu Habsburgów, zaś kościelnie należał do diecezji krakowskiej, stąd Gorczycki po nauce w bytomskiej szkole parafialnej podjął studia w Pradze, Wiedniu i w Krakowie. Na uniwersytecie w Pradze, gdzie studiował około pięciu lat (ok. 1678-1683), ukończył wydział sztuk wyzwolonych i wydział filozofii; kolejno (około siedem lat) studiował na uniwersytecie w Wiedniu: teologię (licencjat w 1689 r.) i muzykę. Studia teologiczne kontynuował (trzy lub cztery lata: 1689/1690? -1692) w Krakowie - w Seminarium Księży Misjonarzy na Stradomiu, potem w Seminarium Zamkowym. Tam też przyjął 22 marca 1692 roku święcenia kapłańskie.
Po ukończeniu studiów, w latach 1692-1694, pracował w kierowanej przez księży misjonarzy Akademii Chełmińskiej w Chełmnie (na Pomorzu, obecne województwo kujawsko-pomorskie), wykładając retorykę i poetykę, przygotowując uczniów do występów scenicznych i kierując kapelą kościoła księży misjonarzy.
Od 1694 roku aż do śmierci, czyli przez czterdzieści lat, działał w Krakowie, gdzie pełnił m.in. funkcje wikariusza katedralnego (z prawem zamieszkania na Wawelu), penitencjarza (spowiednika) katedralnego, a od 10 stycznia 1698 roku - kapelmistrza katedry (Magister capellae musices Ecclesiae Cathedralls Cracoviensis). Do jego obowiązków jako kapelmistrza należało przede wszystkim komponowanie utworów, przygotowanie repertuaru i dyrygowanie, a także kopiowanie głosów kompozycji innych autorów W okresie krakowskim pełnił Gorczycki ponadto wiele innych funkcji, m.in. proboszcza kościoła Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku, egzaminatora w seminarium duchownym, a także opiekuna chorych i więźniów.
Jego biografowie - czytamy u Małgorzaty Kaganiec - obok wielkich zasług na polu muzyki akcentują jego otwarte dłonie i serce na potrzeby biednych, wspominając, że w czasie szwedzkiej okupacji miasta i straszliwej zarazy w 1707-09, jako jeden z nielicznych kapłanów pozostał na miejscu, niosąc mieszkańcom posługę duszpasterską. Podkreślają, że większość swych znacznych dochodów przeznaczał na wspieranie instytucji kościelnych i ubogich.
Z dorobku Gorczyckiego dochowało się do naszych czasów blisko 50 dzieł (wydanych dopiero w XIX [1839] i XX wieku). Są to utwory a capella, m.in. Tota pulchra es Maria; Ave Maris Stella; Missa paschalis oraz dwie msze roratnie: Missa „Rorate" I i II , i utwory wokalno-instrumentalne, m.in. Laetatus sum; In virtute tua oraz najbardziej znane jego dzieło - Completorium. Komponował również utwory instrumentalne (z tytułu tylko znana jest niezachowana Uwertura).
Rodzinny Bytom opuścił Gorczycki w wieku młodzieńczym, do końca życia utrzymywał jednak żywą więź z rodziną i rodzinną parafii. Wiemy też, że kontaktował się z jezuitami z pobliskich Piekar Śląskich (odprawiał u nich msze, korespondował z nimi), troszczył się również o przyjęcie do krakowskiego Seminarium Zamkowego kandydatów ze Śląska. Do seminarium przyjmowano bowiem tylko na czyjeś polecenie, prośbę lub nawet nakaz. Z dokumentów seminarium wynika, że w latach 1701-1726 Gorczycki rekomendował piętnastu kandydatów, z których ośmiu pochodziło ze Śląska, w tym pięciu - z Bytomia.
Zmarł w Krakowie 30 kwietnia 1734 roku, w wieku ok. 67-70 lat; został pochowany prawdopodobnie w kościele Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku.
Po śmierci kompozytora ufundowano w katedrze wawelskiej tablicę pamiątkową z brunatnego marmuru (istniejącą do dziś), sławiącą Gorczyckiego jako „Gemma Sacerdotum", czyli klejnot, perłę kapłaństwa.
Postać G.[orczyckiego], stwierdza Zygmunt M. Szweykowski - jako wybitnego muzyka i kompozytora - jest zupełnie wyjątkowa w muzyce pol. z 1. pol. XVIII weku. G.[orczycki] jest ostatnim kompozytorem staropolskim posiadającym tak wysokie i wszechstronne wykształcenie zarówno muzyczne, jak i ogólne. Jest ostatnim wielkim talentem polskiego muzycznego baroku.
Jak zaznaczono na wstępie, Grzegorz Gerwazy Gorczycki jest niewątpliwie najsławniejszym człowiekiem urodzonym w Bytomiu; jego imieniem nazwano rozbarską Szkołę Podstawową nr 6 (przy ul. Królowej Jadwigi). Żywa jest również pamięć o jego muzyce, o czym świadczy wykonywanie w Bytomiu jego utworów, m. in. w 1985 r. - Completorium i Missa paschalis, w 1991 r. - Missa „Rorate" Ożywienie pamięci o G. G. Gorczyckim nastąpiło zwłaszcza w roku 2004, kiedy Bytom obchodził jubileusz 750-lecia uzyskania praw miejskich. W marcu tego roku, podczas uroczystości jubileuszowych, zespół Camerata Silesia pod dyrekcją Anny Szostak wykonał jego Completorium w grudniu tego samego roku odsłonięto w kościele św. Jacka (w dzielnicy Rozbark) pamiątkową tablicę. Życie i twórczość kompozytora zostały też przypomniane biogramem, opublikowanym w wydanym z okazji jubileuszu Bytomskim słowniku biograficznym.
Tekst powyższy pochodzi z eseju pt. "Z Bytomia w świat. O księdzu Grzegorzu Gerwazym Gorczyckim" opublikowanym w książce prof. Piotra Obrączki - "Bytomskie tematy" . Wydawca: Urząd Miejski Bytomiu, rok wydania 2011.